Όταν εκκενώθηκε αγώνας στη Λεωφόρο για να αποτραπεί εκτέλεση

Όταν εκκενώθηκε η Λεωφόρος για να αποτραπεί εκτέλεση

Του Ανδρέα Οικονόμου

Φυλακές Αβέρωφ. Εκτέλεσις κρατουμένων. Νικόλαος Πλαστήρας. Γήπεδον Λεωφόρου Αλεξάνδρας. Μαθιός Βιτάλης. Γιόζεφ Κιούνσλερ. Παναθηναϊκός – Α.Ε.Κ. Λέξεις και φράσεις  ─φαινομενικά ασύνδετες μεταξύ τους─ οι οποίες, το απόγευμα της 16ης Απριλίου 1950, με έναν σχεδόν μεταφυσικό τρόπο, θα ενωθούν η μία με την άλλη. Κι από την ένωση αυτή θα γεννηθεί μια σαγηνευτική ιστορία, που όμως ποτέ δεν διαδόθηκε και δεν πήρε τις διαστάσεις που της αρμόζουν.

Ο Τύπος «έθαψε» τα γεγονότα και οι πρωταγωνιστές τους, όσο κυλούσαν τα χρόνια, έφευγαν από τη ζωή ένας προς έναν. Όμως, δεκαετίες μετά τα όσα διαδραματίστηκαν εκείνο το απόγευμα, μία γυναίκα, τότε πολιτική κρατούμενος, θα σπάσει τη σιωπή της…

Ας ξετυλίξουμε το κουβάρι της ιστορίας.

Στο χωμάτινο τερέν του γηπέδου της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, οι 22 ποδοσφαιριστές παρατάσσονται ενώπιον 10.000 θεατών. Παναθηναϊκός εναντίον Α.Ε.Κ. σε μία δυνατή φιλική αναμέτρηση – από αυτές που ήταν συχνές στα χρόνια της Π.Ο.Κ. και πολλές φορές, πιο συναρπαστικές από τους αγώνες πρωταθλήματος.

Ανάμεσα στους φιλάθλους του  Παναθηναϊκού βρίσκεται μία γνώριμη φιγούρα, ο Ούγγρος Γιόζεφ Κιούνσλερ. Ο προπονητής που «έχτισε» την αήττητη ομάδα του 1930. Ένας εξαιρετικά αυστηρός άνθρωπος, μα συνάμα δίκαιος και φοβερός γνώστης του ποδοσφαίρου (για τα ελληνικά δεδομένα). Το σπορ εξελίχθηκε πολύ από τα δικά του χρόνια. Έγινε πιο γρήγορο και τεχνικό. Αντικρίζει τον Χρήστο Νικολαΐδη να κυριαρχεί στα μετόπισθεν, τους «πολυθεσίτες» Γιάννη Νεμπίδη και Νίκο Σίμο να κλέβουν την παράσταση – τον Νεμπίδη με τη σταθερότητά του σε κάθε θέση που αγωνίστηκε, και τον τελευταίο με την ποδοσφαιρική του ευστροφία. Στον αντίποδα, εξαιρετικός είναι και ο έξω δεξιά της Α.Ε.Κ. Ηλίας Παπαγεωργίου. Κορυφαίος πάντως του αγώνα είναι ο Μαθιός Βιτάλης, ο οποίος  εκτινάσσεται σαν αίλουρος και αποσοβεί σίγουρα γκολ. Οι εκτινάξεις του επιφέρουν επιφωνήματα ενθουσιασμού στο κοινό.

Το υπόβαθρο και οι δυσκολίες της έρευνας

Στις 20 Απριλίου 2019, η Μαρία Σιδέρη, μία από τις λίγες επιζήσασες πολιτικές κρατούμενες του Εμφυλίου, έδωσε συνέντευξη στο ηλεκτρονικό περιοδικό popaganda. Οι αναμνήστεις της είναι συγκλονιστικές και μεγάλης ιστορικής σημασίας, καθότι καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα πάνω στο ανθρώπινο στοιχείο της τραγικής εκείνης περιόδου. Μεταξύ πολλών ακόμη περιστατικών, ανέφερε το εξής:

Ένα άλλο γεγονός που μας έκανε περήφανες ήταν όταν ακυρώσαμε την εκτέλεση επτά κρατούμενων. Ήταν Σεπτέμβρης του 1951 και ήθελαν να πάρουν για εκτέλεση επτά μελλοθάνατους χωρίς απόφαση του Υπουργού. Όταν το μάθαμε, σκαρφαλώσαμε όλες στα παράθυρα και με αυτοσχέδια χωνιά καλούσαμε το λαό της Αθήνας να μας συμπαρασταθεί. Όλες οι γειτονιές βούιζαν. Στο γήπεδο του Παναθηναϊκού σταμάτησε ο αγώνας που γινόταν και ο κόσμος βγήκε στους δρόμους. Η εκτέλεση ακυρώθηκε κι εμείς χοροπηδούσαμε από τη χαρά μας. Δε μας είχε μείνει άλλη φωνή.

Όπως εξυπακούεται, οι παραπάνω λέξεις πυροδότησαν μία μεγάλη έρευνα πάνω στο γεγονός. Ωστόσο, ούτε το επίσημο αρχειακό υλικό ούτε και ο Τύπος της εποχής δεν ανέφεραν τίποτα σχετικό. Κάτι που κρίνεται αναμενόμενο, καθώς –ειδικά οι αθλητικές εφημερίδες– επιδείκνυαν ιδιαίτερα φοβική στάση και αποσιωπούσαν γεγονότα που θα επέφεραν, ενδεχομένως, πολιτική δυσφορία, ακόμη και αν αυτά σχετίζονταν (άμεσα ή έμμεσα) με τον αθλητισμό. 

Παρ’ όλα αυτά, χάρη στη συνδρομή του δημοσιογράφου Σταύρου Μιχελή βρέθηκε η άκρη του νήματος. Απ’ ό,τι φαίνεται, η Σιδέρη θυμόταν λάθος την ημερομηνία των γεγονότων – καθώς, σύμφωνα με την έρευνα, αυτά διαδραματίστηκαν τον Απρίλιου του 1950 και όχι τον Σεπτέμβριο του 1951. Είναι πολύ πιθανό, η συνεντευξιαζόμενη να έκανε λάθος στη χρονική τοποθέτηση του περιστατικού, για τον εξής λόγο: και οι δύο ημερομηνίες βρίσκονταν πολύ κοντά σε εθνικές εκλογές, απ’ τις οποίες είχε εκλεχθεί πρωθυπουργός της Ελλάδας ο Νικόλαος Πλαστήρας.

Ο Νικόλαος Πλαστήρας έχει ανακηρυχθεί Μεγάλος Ευεργέτης του Παναθηναϊκού, καθώς συνέβαλε καθοριστικά στην κατασκευή του πετάλου της Θύρας 13 στο γήπεδο της Λεωφόρου.

Στα αριστερά, ο Ιωάννης Μοάτσος (τότε αντιπρόεδρος του Παναθηναϊκού και μετέπειτα πρόεδρος). Ήταν γραμματέας του προσωπικού γραφείου του (εικονιζόμενου δεξιά) Νικόλαου Πλαστήρα.
Στα αριστερά, ο Ιωάννης Μοάτσος (τότε αντιπρόεδρος του Παναθηναϊκού και μετέπειτα πρόεδρος). Ήταν γραμματέας του προσωπικού γραφείου του (εικονιζόμενου δεξιά) Νικόλαου Πλαστήρα.

Το παρασκήνιο της υπόθεσης: σαμποτάζ κατά Πλαστήρα

Αμέσως μετά την εκλογή του, ο Νικόλαος Πλαστήρας «με το λαϊκό αισθητήριο και με τη στενή επαφή που έχει με τους ανθρώπους, αντιλαμβάνεται ότι η πολιτική του επιτυχία θα κριθεί κυρίως στον τομέα της ειρηνεύσεως της χώρας», σημειώνει ο Σπύρος Λιναρδάτος. Ο αείμνηστος δημοσιογράφος και συγγραφέας χαρακτηρίζει τον Μαύρο Καβαλάρη «άνθρωπο χριστιανό, ασκητικό, ακόμα και προληπτικό, με οδυνηρές εμπειρίες από τις εθνικές περιπέτειες του 1915-35» και τονίζει ότι «κατέχεται από την πεποίθηση ότι δεν θα πρέπει να χυθεί σταγόνα αίμα όσο αυτός θα είναι πρωθυπουργός».1

Ωστόσο, απέναντί του, όσον αφορά την ειρήνευση, συναντά τις στρατιωτικές αρχές και ειδικότερα τον Ιερό Δεσμό Ελλήνων Αξιωματικών (Ι.Δ.Ε.Α.), που ήταν μυστική οργάνωση αξιωματικών του ελληνικού στρατού, η οποία η λειτουργούσε με σκοπό την αντιμετώπιση «τυχόν επαπειλούμενου κομμουνιστικού κινδύνου».

Σύμφωνα με τον Σπύρο Λιναρδάτο, αλλά και με τον βιογράφο του Πλαστήρα, Σέφη Αναστασάκο, η απόφαση του εκτελεστικού αποσπάσματος πάρθηκε από τις στρατιωτικές δυνάμεις, για να υπονομευθεί η ειρηνευτική πολιτική του Καρδιτσιώτη πολιτικού. Συγκεκριμένα, ο Αναστασάκος γράφει:

Ο πανίσχυρος Ι.Δ.Ε.Α. θ’ αντιδράσει, με σκοπό να ματαιώσει την πολιτική της ειρήνευσης και να πλήξει την αξιοπιστία του Στρατηγού σ’ όλους εκείνους που τον ψήφισαν και τώρα τον στηρίζουν. Οι στρατιωτικές δικαστικές αρχές που λειτουργούσαν αυτόνομα, με βάση το πλέγμα του εμφυλιακού «παρασυντάγματος» και που ελέγχονταν απ’ τους συνωμότες του Ι.Δ.Ε.Α., στέλνουν εκτελεστικό απόσπασμα στις φυλακές της Αίγινας, αμέσως μετά την ανάληψη των καθηκόντων του Πλαστήρα, για να παραλάβει έναν αριθμό θανατοποινιτών και να τους εκτελέσει. Το ίδιο μεθόδευαν να κάνουν και στις φυλακές Αβέρωφ, όπου επίσης υπήρχαν θανατοποινίτες για πολιτικά αδικήματα, αλλά και σε άλλες περιοχές της χώρας. Βουλευτές όμως της Ε.Π.Ε.Κ. και συγγενείς των κρατουμένων, αφού πληροφορήθηκαν τις επικείμενες εκτελέσεις, ενημέρωσαν τον Πλαστήρα, ο οποίος διέταξε την αναστολή τους. Στόχος των κινήσεων αυτών των στρατοκρατών του Ι.Δ.Ε.Α. ήταν να υπονομευθεί η πολιτική Πλαστήρα, να εκτεθεί ο ίδιος και να εγκαταλείψουν οι λαϊκές δυνάμεις την ΕΠΕΚ, στην οποία είχαν ενταχθεί κατά τις τελευταίες εκλογές.2

Η Λεωφόρος από τα… γεννοφάσκια της αποτελούσε τόπο ξεσηκωμού και αντίδρασης απέναντι σε κάθε τι άδικο και καταπιεστικό. Εκεί καθιερώθηκε το ποδόσφαιρο στις φίλαθλες συνειδήσεις, όσο το αθλητικό κατεστημένο πολεμούσε το σπορ με κάθε τρόπο και μέσο. Εκεί συναθροίζονταν κατά δεκάδες τα παιδιά της γειτονιάς, για να στρατολογηθούν σε αντιστασιακές οργανώσεις στα χρόνια της Κατοχής. Εκεί σηκώθηκε για πρώτη φορά στην Αθήνα η γαλανόλευκη σημαία, όταν αποφασίστηκε η αποχώρηση των κατακτητών. Και εκεί, όπως φαίνεται, λίγα χρόνια αργότερα, φούντωσε μια αυθόρμητη διαδήλωση, χάρη στην οποία αποτράπηκαν οι εκτελέσεις πολιτικών κρατουμένων.

  1. Από τον Εμφύλιο στη Χούντα, Σπύρος Λιναρδάτος, Εκδόσεις Παπαζήσεις, 1977.
  2. Ο Πλαστήρας και η εποχή του, Σέφης Αναστασάκος, Εκδόσεις Επικαιρότητα, 2009.